De roeping van Mattheüs – H. Ter Brugghen 1621

De Roeping van Mattheüs door H. Ter Brugghen 1621

Afgelopen zaterdag ben ik ivm het vak ‘inleiding Kunst’ o.a. naar het Centraal Museum geweest in Utrecht. Daar hebben we met een groep 13 kunstwerken bekeken, en in groepjes van 2  één daarvan uitgebreid bestudeerd. Een studiegenoot en ik hebben het bovenstaande schilderij bekeken. En het schilderij bleef boeien. Wat we hebben ontdekt en bedacht, zal ik in deze bijdrage proberen op een rijtje te zetten. Eén ding wil ik alvast verklappen: het hele schilderij draait om keuzes en roeping.

Beschrijving voorstelling
Allereerst een beschrijving van wat er te zien valt.
Twee mannen staan links voor, in het donker, wij zien hen van schuin achter hen, en de één (gezien de voorstelling en de beschrijvingen in de bijbel, Mattheüs 9:9-13, Marcus 2:13-14 en Lukas 5:27-28, moet dat Jezus zijn) wijst naar de man in het midden van de voorstelling (gezien de titel moet dat Levi / Mattheüs zijn). Deze zit aan een tafel waarop een aantal voorwerpen ligt: een pen, een papier, een inktpot en wat geld. Hij wijst met zijn rechterhand naar zichzelf en zijn linkerhand zweeft boven de tafel, met zijn wijsvinger half wijzend naar het geld op tafel. Dit maakt het gebaar levendig, alsof het midden in een beweging is. Hij kijkt naar Jezus, met een vaste blik. Emotie op zijn gezicht is moeilijk te peilen.

Om deze twee centrale figuren (Jezus en Matthëus) heen zijn de andere figuren gecomposeerd. Bij Mattheüs aan tafel zit een wat oudere man met een bril op, gezicht verwrongen, naar het geld te kijken en te wijzen. Met zijn linker hand heeft hij de rand van de tafel omklemt. Hij heeft een harnas aan en een mes aan de gordel, duidelijk zichtbaar.
Tussen hem en Mattheüs staat een jongen in 17e eeuwse kledij, die met zijn linker hand op de rug van de soldaat leunt, en met zijn bovenlijf naar voren buigt, Jezus aankijkend. Met zijn rechter hand wijst ook hij naar het geld.
Aan de andere kant van Mattheüs staat een iets jongere jongen, ook in 17e eeuwse kledij, hij lijkt nergens naar te kijken, of in ieder geval weg van de afgebeelde scene. Hij kijkt niet blij, eerder bezorgd of vertwijfeld.
Tenslotte de man uiters links, schuin achter Jezus: hij heeft een mantel aan, net als Jezus en Mattheüs, maar dan in het donkerrood. Hem zien we en profil, hij kijkt nadrukkelijk naar de reactie van Mattheüs of de oude man.

Achter de mensen is een muur met daaraan een aantal papieren, deels afgescheurd en verfrommeld.

Beschrijving andere kenmerken
In dit schilderij is duidelijk één lichtbron gebruikt: al het licht komt van linksboven, valt recht op het gezicht van Mattheüs, de oudere man, de jongens, de tafel en de handen. Jezus is in het donker, de man achter Jezus is half in het licht.

Het kleurgebruik vond ik opvallend helder: Mattheüs valt op door de heldere blauwe kleur, waardoor hij nog meer in het centrum van de aandacht komt. De soldaat is grauw van kleur. Als je de lijn van aandacht volgt, kom je dus de volgende kleuren op deze volgorde tegen: Bruin (Jezus) – donkerrood (man achter Jezus) – helder roze (jongste jongen) – helder lichtblauw (Mattheüs) – blauwgrijs (oudste jongen) – metaalgrijs-groen (soldaat). Door deze opstelling wordt de opstelling in een kring extra benadrukt, en wordt de aandacht getrokken naar het midden van de cirkel: Mattheüs en de handen en de tafel.

Die handen leveren een zeer boeiend lijnenspel op: vier zichtbare handen wijzen naar linksonder, en twee handen wijzen naar Mattheüs. Dit lijnenspel levert spanning op, ook doordat ze zo centraal in de voorstelling zijn. De handen boven de tafel vormen samen ook een halve cirkel. Door de lichte kleur van de handen en de lichtval op de onderarm van Jezus loopt die lijn door naar het gezicht van Jezus. In het centrum van de halve cirkel liggen de voorwerpen op tafel: de pen, het geld, het papier. De inktpot is door zijn positie en kleur minder in het centrum van de aandacht.

Interpretaties in meerdere lagen
De primaire voorstelling, het afgebeelde verhaal, is redelijk helder: Jezus wijst naar Mattheüs, en zegt dat hij Hem moet volgen. Mattheüs reageert verbaasd, verrast, onzeker: bedoelt U mij? Hij is afgeleid van waar hij mee bezig was: schrijven, geld tellen. De voorwerpen op tafel zijn identificatiemiddelen: het geld en schrijfgerij horen bij zijn tollenaarschap. Het schrijfgerij kan daarnaast een vooruitverwijzing zijn naar zijn latere functie: evangelieschrijver. In zijn houding is hij meer gericht op Jezus dan op zijn werk. Hij lijkt dus te kiezen voor Jezus (wat ook klopt met de beschrijvingen in de bijbel).
De man achter Jezus is een ooggetuige. Wie hij precies is, weet ik niet: het zou Petrus kunnen zijn (die het aan Marcus heeft verteld, die het in zijn evangelie heeft gezet), of Lucas (die het immers ook in zijn evangelie heeft staan).
De soldaat, een Romein, is een klant of een werkgever, die Mattheüs wijst op zijn baan. Hij kiest duidelijk niet voor Jezus. Het hoeft trouwens niet per sé een Romein te zijn, het kan ook een 17e eeuwse soldaat zijn. De twee jongens zijn duidelijk 17e eeuwse toeschouwers, waarvan de een niet weet wat hij moet kiezen: aan de ene kant zit hij vast aan het geld (wijzen, hand leunend op de soldaat), aan de andere kant kijkt hij wel naar Jezus (in tegenstelling tot de soldaat). De andere jongen lijkt niet te willen kiezen: hij kijkt weg, lijkt te denken: was ik maar niet hier.

Een tweede betekenislaag is op het morele vlak voor de toeschouwers: Je moet kiezen tussen geld (rijkdom) en zelfbescherming (harnas, mes) aan de ene kant en geloven in Jezus aan de andere kant. De toeschouwer wordt bepaald bij het keuzemoment, en uitgenodigd om te kiezen met wie hij zich identificeren wil.
De gevolgen van die keuze kun je ook zien: de keuze tegen levert een verkrampte houding op (de soldaat: zijn gezicht, zijn hand om de rand van de tafel) en je houdt dan geen stand (het Romeinse rijk is vergaan, de papieren aan de muur zijn gescheurd, aan het vergaan). De keuze vóór leverde voor Mattheüs een apostelpositie op, een plaats dicht bij Jezus, een evangelie waardoor hij nog steeds bekend is. De kleur blauw van zijn gewaad zou ook op reinheid kunnen slaan.

Politieke en theologische lading
De volgende betekenislagen hebben te maken met het jaartal van schildering: 1621. Dat was het jaar dat het twaalf-jarig bestand afliep en de keuze was om verder te gaan met de oorlog tegen de Spanjaarden (gemotiveerd vanuit de Reformatie) of om vrede te sluiten (gemotiveerd vanuit de wens om de handel prioriteit te geven). Deze tegenstelling was vlak daarvóór samengebald naar voren gekomen in de confrontatie van prins Maurits en Johan van Oldenbarnevelt. Deze tegenstelling heeft een grote politieke rol gehouden tot en met de Vrede van Münster (1648).
Met dit schilderij kan de schilder (of de opdrachtgever, overigens onbekend) hierin partij hebben gekozen. Een argument hiervoor kan zijn de aanwezigheid van de soldaat, met de duidelijke nadruk op het geld en de zelfbescherming. Zeker als de kledij een 17e eeuws soldatenkostuum is, maar ik ken die mode onvoldoende.

Ook was net de discussie tussen remonstranten en contraremonstranten op z’n hoogtepunt op de synode van Dordt (1618-1619). In die discussie stond kortweg de vraag centraal: hoe kom je tot bekering, is dat eigen keus, of is dat genade?
De reden waarom ik vermoed dat dit schilderij ook deze discussie op de achtergrond heeft staan, is de grote nadruk op het kiezen, het keuzemoment. De schilder zou volgens mij de visie van de contraremonstranten steunen, dat het genade is: dit blijkt uit de verbaasde reactie van Mattheüs. Daarnaast past ook dit stukje uit artikel 6 van hoofdstuk 1 van de Dordtse Leerregels bij dit schilderij:

Overeenkomstig dit besluit vermurwt (God) in zijn genade de harten van de uitverkorenen, hoe hard die ook zijn, en buigt Hij ze om te geloven. Maar volgens datzelfde besluit laat hen die niet zijn uitverkoren, uit kracht van zijn rechtvaardig oordeel over aan eigen slechtheid en hardheid.

Tenslotte
Er zijn nog meer dingen over dit schilderij te zeggen: bijvoorbeeld verbanden met andere schilderijen, van zowel dezelfde schilder als andere. Dit hoop ik in een volgende bijdrage te doen.